JAK SKUTECZNIE REALIZOWAĆ BUDŻET OBYWATELSKI? 14.05.2019

Co to jest partycypacja społeczna?

Udział obywateli w sprawowaniu władzy wydaje się jasny – każdy po osiągnięciu odpowiedniego wieku ma bierne i czynne prawo wyborcze. Znaczy to, że może uczestniczyć zarówno w procesach decyzyjnych jako wybrany przedstawiciel obywateli, czy to jako radny, poseł, czy piastując inną funkcję. Może też dokonywać wyboru swoich reprezentantów, którzy w jego imieniu podejmują decyzje prawne i polityczne. Jednak współczesne, wysoko rozwinięte społeczeństwa demokratyczne, wykształciły również i inne formy kształtowania rzeczywistości wokół nas, poprzez partycypację społeczną, mniej lub bardziej sformalizowaną, która pozwala zwracać uwagę na potrzeby społeczne, realizując oddolne inicjatywy.

Budżet obywatelski jako forma partycypacji społecznej

Budżet obywatelski, zwany także partycypacyjnym, rozumiany jako demokratyczny proces dyskusji i podejmowania decyzji, w którym każdy mieszkaniec gminy decyduje o tym, w jaki sposób wydawać część publicznego budżetu, stał się bardzo popularny w naszym kraju. Zanim to jednak nastąpiło, korzeni tej formuły aktywności społecznej należy szukać w brazylijskim Porto Alegre, które zaproponowało udział mieszkańców we współdecydowaniu już w 1989 roku. Idea ta rozszerzyła się następnie na miasta USA, Kanady, jednak najszerzej rozwinęła się w Europie. W Polsce budżet obywatelski po raz pierwszy wprowadzono w 2011 w Sopocie, a do dziś stanowi standard w dużych miastach i tych mniejszych, gdzie świadomość i pomysłowość lokalna może być w ten sposób wspierana i kanalizowana.

Nie brak jednak i krytyków tego pomysłu, którzy stwierdzają, że skoro system demokratyczny oddaje w ręce przedstawicieli pełnię władzy, odpowiedzialnej również za finanse, ustanawianie budżetu partycypacyjnego jest formą uzurpacji i łamania kompetencji. Wśród takich uwag pojawiają się wątpliwości jak duży wyłom w całym budżecie jednostki może stanowić budżet partycypacyjny i czy nie dojdzie do niekontrolowanych procesów jego rozrastania.  Negatywne opinie dotyczą również nikłego udziału społecznego w podejmowaniu decyzji o wydatkach z tego budżetu, nieadekwatnego do sum przeznaczanych na te projekty.

Jednakże admiratorów tego pomysłu zdaje się być więcej, a ciągła promocja partycypacji społecznej dokonywana przez same samorządy, poszerza kręgi uczestników. Obserwatorzy tych procesów twierdzą, że obliczu apatii społecznej, wywołanej deficytem zaufania do klasycznej formuły elekcji, możliwość namacalnego współdecydowania i osiągania szybkich efektów, działa ożywczo i rozwija integrację społeczności lokalnych. Bez wątpienia rozwój możliwości partycypacyjnych, wpływa na rozwój kreatywności społeczności lokalnych, werbalizację problemów często niezauważalnych przez władze lokalne oraz poprawę efektywności działań. Oczywiście z budżetu obywatelskiego nie zbudujemy mostu, autostrady czy nowej szkoły. Zabezpieczone jednak kwoty pozwolą na realizację najbardziej przyziemnych i „sąsiedzkich” projektów, które widoczne są z najbliższej perspektywy społecznej.

Często uważa się, że działania społeczne w ramach budżetu obywatelskiego to jedynie kwiatek do kożucha i działanie o niewielkiej skali. Jak pokazują przykłady, wszystko zależy od zaproponowanych działań, które pomimo relatywnie skromnych środków, mogą przynieść nadspodziewane efekty. Rozwój pionierskiego budżetu obywatelskiego w Sopocie pokazuje, że obywatele nie kierują się tylko wąską perspektywą, lecz potrafią zaplanować działania o dalekosiężnym rozmiarze. W pierwszej edycji, wśród kilkunastu zrealizowanych projektów, najwięcej głosów i kwotę 200 tys. złotych na realizację, uzyskał projekt segregacji odpadów komunalnych. W efekcie tego, poziom odzysku w 2014 r. w mieście wyniósł 53,2 procent, dając tym samym temu miastu pozycję lidera w tej dziedzinie.  To pokazuje jak wysoka staje się świadomość społeczna i jaka jest efektywność wydatkowanych środków. Budżet partycypacyjny staje się jednocześnie szybszą ścieżka realizacji projektów, które w normalnym trybie w wielu wypadkach grzęzną i ustają tłamszone przez inne, „bardziej pilne” inwestycje.

Autorzy artykułu „Transnational Models of Citizen Participation: The Case of Participatory Budgeting” zawartym w czasopiśmie „Journal of Public Deliberation” z 2012 roku, określili pięć najważniejszych cech modelowo funkcjonującego budżetu obywatelskiego. Po pierwsze w ramach realizacji działania musi następować integracja i wzajemne kontaktowanie się mieszkańców, często prowadzące do sporu i ścierania się opinii. To spowoduje upowszechnienie wiedzy na temat proponowanych projektów i budowę świadomości społecznej. Po drugie proponowane działanie powinno mieć holistyczny zasięg na terenie jednostki, a nie dotyczyć jedynie jej wybranego fragmentu. Po trzecie, uczestnicy powinni dobrze znać formalno – prawne ramy w jakich się poruszają proponując swoje rozwiązania, tak aby na tym etapie nie odrzucić często ciekawych propozycji działań. Po czwarte ilość środków przeznaczonych na projekty powinna być zawczasu znana i nie winna ulegać zmianom. I wreszcie po piąte warto zadbać o cykliczność funkcjonowania budżetu obywatelskiego, aby nie stanowił on jedynie incydentu czy epizodu w polityce samorządu lokalnego. Większość z tych kamieni milowych jest w Polsce realizowana na wysokim poziomie, co świadczy o sukcesie i popularności.

Budżet obywatelski ma silną podstawę prawną

Możliwość wyodrębnienia budżetu obywatelskiego, naturalnie posiada stabilną i jasną podstawę prawną. 31 stycznia 2018 roku, weszła w życie nowelizacja ustawy o samorządzie gminnym, która wprowadziła obowiązek tworzenia budżetów obywatelskich w miastach na prawach powiatu, jako formy konsultacji społecznych. Wysokość takiego budżetu ma wynosić co najmniej 0,5 proc. wydatków gminy zawartym w ostatnim sprawozdaniu z wykonania budżetu. Nowelizacja spowodowała generalnie zwiększenie środków na działania społeczne, co niewątpliwie ucieszyło wszystkich zaangażowanych w rozwiązania lokalne. Nowe podejście legislacyjne ma na celu wspierać rosnące zainteresowanie tą formą współdecydowania, wymuszając jednocześnie pewne zmiany w dotychczasowym regulaminie budżetu obywatelskiego i dostosowanie go do nowych okoliczności formalno-prawnych. W wyniku tego niezbędne jest zaangażowanie w pracę nad projektem możliwie szerokiego grona interesariuszy, wykonanie optymalnych konsultacji społecznych, a następnie szerokiej kampanii informacyjnej dla mieszkańców. Pomysły społeczności lokalnych mają być konsultowane z przedstawicielami jednostek merytorycznych, by składane projekty były dobrze przygotowane i sformułowane, aby uniknąć jakichkolwiek uchybień formalno – prawnych, które jak dotąd pojawiały się dość często.

Innym, podobnym interesującym sposobem finansowania aktywności społeczności lokalnych, są środki wyodrębnione z budżetu gminy, w ramach funduszu sołeckiego,  zagwarantowane na realizację przedsięwzięć służących poprawie życia mieszkańców wsi. Podstawą prawną jego funkcjonowania jest Ustawa z dnia 21 lutego 2014 r. o funduszu sołeckim, która weszła w życie 20 marca 2014 r. Co ciekawe, funkcjonuje on na zasadzie zwrotu z budżetu Państwa, części środków przeznaczonych na te działania.

Jak realizować skutecznie Budżet obywatelski?

Jak widać zabiegi aktywizujące społeczności lokalne, mają odpowiednie umocowanie prawne w naszym kraju. O efektywności stanowić będzie jednak sposób ich realizacji. Bez wątpienia nie do przecenienia będzie wartość merytoryczna proponowanych projektów. Istotną jednak rolę odgrywać będzie postawa samorządu lokalnego, który organizować będzie przebieg wyboru projektu do realizacji.

Samorząd lokalny, poważnie myślący o efektywnej realizacji budżetu partycypacyjnego, może wspierać się ciekawym narzędziem przygotowanym przez firmę Euro Innowacje sp. z o.o. Produkt pod nazwą konsultacjejst.pl, będący e-usługą, pozwala na przejrzystą prezentację całego procesu organizacyjnego budżetu obywatelskiego za pośrednictwem WWW. Na początku tworzony jest harmonogram budżetu obywatelskiego, który pozwoli wszystkim mieszkańcom i lokalnym grupom inicjatywnym, zaplanować swoją aktywność. W czytelny sposób określane są również dzięki temu narzędziu, sposoby zgłaszania projektów i metoda głosowania. Wreszcie po spełnieniu wcześniejszych uwarunkowań, na podstawie e-usługi można głosować na skatalogowane projekty, po czym na stronie internetowej pojawiają się wyniki i informacja który, bądź które projekty zostaną zrealizowane. Podkreślić należy w tym miejscu, że priorytetem jest odpowiednia weryfikacja mieszkańców biorących aktywny udział w etapach budżetu obywatelskiego, czy to w czasie zgłaszania wniosków, czy samego głosowania, a wszystko z zachowaniem standardów RODO. To innowacyjne narzędzie zostało już wdrożone w kilkunastu samorządach, w tym w dwóch dużych ośrodkach miejskich, co daje mu wysokie referencje wśród rozwiązań tego typu dostępnych na rynku. W opinii samorządów, które wdrożyły narzędzie, rozwiązuje ono wiele problemów organizacyjnych, a wśród najczęściej wymienianych wyróżnić można: wszystkie etapy w jednym miejscu, możliwość personalizacji elementów, możliwość zastosowania mieszanych form głosowania (papierowe/elektroniczne), automatyczną weryfikację mieszkańców zgłaszających projekty i głosujących, automatyczną prezentację wyników. Zdaniem samorządów przejrzysta forma prezentacji oraz łatwy dostęp z każdego urządzenia posiadającego Internet, spowodowała wyraźne zwiększenie udziału społecznego w procesie podejmowania decyzji.

Jaka przyszłość Budżetu obywatelskiego?

Obserwując rozwój budżetu obywatelskiego jako formy partycypacji społecznej, należy uznać, że będzie się cieszyła coraz większą popularnością. W tym kierunku idzie również ustawodawca, który już zaczął wymuszać na części samorządów stosowanie budżetu obywatelskiego. Podkreślić należy również samą wysoką świadomość mieszkańców małych ojczyzn, którzy widzą korzyści w realnym udziale w partycypacji społecznej. To przecież dzięki budżetowi obywatelskiemu powstają liczne inicjatywy i obiekty, z którymi społeczności lokalne czują się w szczególności związane. Nie należy się spodziewać, że lokalni animatorzy przejmą kiedyś większość działań leżących w kompetencjach organów wybieranych, jednak faktem jest już ich świadomość o konieczności oddania części inicjatywy w zakresie rozporządzania majątkiem społeczności lokalnej. Bez wątpienia budżet obywatelski spaja lokalną społeczność, integrując ją w sposób bardzo wyraźny. Efekty tego są szczególnie zauważane w dużych organizmach miejskich, gdzie postępowała wzajemna alienacja i kryzys więzi międzyludzkich. W mniejszych ośrodkach społeczności lokalne mają również szansę uwierzyć, że ich wola i pomysł na rozwój, może zaczynać się już od najbliższego skweru, czy chodnika.

Marcin Król
Prezes Zarządu
Euro Innowacje sp. z o.o.
Przewodniczący Rady
Fundacji na rzecz Wsparcia Innowacji w JST

Więcej informacji o innowacyjnych produktach dla JST na jstonline.pl